حاشیه ای بر تشریک مساعی جوانان در دوران مشروطیت
- دسته: خبر
به تعبیر دکتر روحانی رییس جمهور عزیزمان؛ «ایران اولین کشوری است که نهضت و انقلابی را در منطقه برای تحقق عدالت، اجرای قانون و نجات کشور از استبداد، ایجاد کرد. نهضت مشروطه بعد از فتوای تنباکو، اولین تحول بزرگ در تاریخ سیاسی ایران و کشورهای همجوار بوده است. تاریخ مشروطیت به عنوان مهمترین حرکت و نهضت مردم ایران با رهبری علما و فرهیختگان این ملت، برای آزادی ، مردمسالاری و قانون گرایی است. باید ابعاد این انقلاب برای نسل جوان کشورمان تشریح گردد تا از دستاورد آن انقلاب و سپس انقلاب اسلامی ایران به خوبی حراست و حفاظت شود.»
رشد جمعيت ایران در دهههاى پايانى قرن نوزده قابل توجه است. جمعيت ایران 17 سال قبل از مشروطه یعنی در سال 1268شمسی شش ميليون نفر بود. این عدد 4سال قبل از مشروطیت به نه ميليون نفر در سال 1901 و ده ميليون نفر دچهار سال پس از مشروطه رسید.
چنين افزايش جمعيتى موجب شد دستكم يك سوم جمعيت در زمان مشروطه را جمعيت جوان تشكيل دهد. اين حجم از جمعيت جوان به راحتى مىتوانست شكار گروههايى شود كه نغمههايى جديد سر مىداد. رشد جمعيت را به تنهايى نمىتوان عامل تغييرات اجتماعى عصر مشروطه به شمار آورد، اما اين عامل موجب شد تركيب جمعيت به نفع جوانان تغيير يابد.
در اوايل قرن بيستم بيش از نصف جمعيت ايران را دهقانان، يك چهارم آن را ايلات و يك پنجم را شهرنشينان تشكيل مي دادند، بخش اعظمي از شهرنشينان نيز به كار كشاورزي اشتغال داشتند؛ ايران آن روزگار يك كشور فلاحتي بود. غالب جمعيت كشور فاقد سواد و تحصيلات بوده اما از هوش و درايت بالايي برخوردار داشتند. جمعيت شهري كم و عمده جمعيت كشور درروستاها زندگي ميكردند.مردم مذهبي و دارای گرايشهاي ديني در تحركات اجتماعي بودند .
جامعه ایرانی, فاصله نظام سیاسی ـ اجتماعی قاجاری را با برآیند آرمانها و نیازهای خود مغایر میدید و برای تطبیق این نظام با آرمانهای خویش به میدان آمد و هنگامی که ظرفیت این تطبیق را در نظام استبداد قاجاری ندید، به پدید آوردن نظامی جدید همت گماشت. پیش از مشروطیت، سلطنت مطلقه دربار که برآیند اقتدار منحط قاجار بود، زایل شده بود، وضعیت اقتصادی جامعه ناگوار بود. قراردادهایی که دربار با اجانب میبست، شیرازه بازرگانی، کشاورزی و صنعت ایرانی را در هم میکوفت و حاکمیت ملی و استقلال سیاسی ایران را نیز تهدید میکرد. رواج بددینیهای شیخیه، بابیه، بهائیه و ازلیه و نیز نوزایی طریقتهای درویشی و صوفیگری وحدت فرهنگی و اعتقادی جامعه ایران را تهدید می کرد.
جمعيت جوان از دو جهت؛ رواج انديشه هاى غربى و توسعه بومى توانست بستر مناسبى براى انقلاب مشروطه فراهم كند.با تأسيس مدارس جديد و استفاده از استادان اروپايى در آن، آشكارا زمينه بسط و نفوذ فرهنگ غرب در بين جوانان تحصيلكرده گسترش يافت. يكى از اين مدارس دارالفنون بود كه در سال 1269 تأسيس شد و ساليانه 370 محصّل از فرزندان نخبگان سياسى و اجتماعى در آن پذيرش مىشدند، تا آنجا كه در اواخر قرن نوزدهم، كه به صورت دبيرستان درآمد، 1100 نفر از آن فارغالتحصيل شدند.
هرچند تعداد جوانان تحصيلكرده در مقايسه با كل جمعيت جوان بسيار اندك بود، اما به دليل آنكه بيشتر جمعيت كشور بىسواد يا كمسواد بودند، اين نسل جديد تحصيلكرده مىتوانست از اقتدار علمى خود استفاده كرده، بر ديگران تأثيرگذار باشد. جوانان فرنگىمآب وابسته به استبداد كه در مطبوعات دوره مشروطه دم از آزادى و آزادگى مىزدند و مبارزه با استبداد اصلىترين شعارشان بودند، در گذر زمان خود عامل استبداد و كارگزار آن شدند .
وجود حجم زيادى از نيروهاى جوان مىتوانست ظرفيت فراوانى براى گرم نگهداشتن تنور انقلاب مشروطه فراهم كند. جوانان نيروى اجرايى داوطلب براى اجراى فتاواى علما و مراجع محسوب میشدند. بيشتر خانوادههاى ايرانى به شدت مذهبى بودند. مشخصه اصلى جوانان اين خانوادهها داشتن عرق دينى بود. اين دسته از جوانان افتخار مىكردند كه بتوانند منويات علماى دينى را اجرا كنند. يكى از مشخصههاى عزادارىها در دوره قاجاريه، حضور پررنگ جوانان لوطىمنش در آنها بود. اين گروه در بر پا كردن دستهها، تكيهها و تعزيهها نقش محورى داشتند.
دسته ديگرى از اين جوانان در مدارس علميه مشغول تحصيل بودند. معمولاً طلّاب هر مدرسه، مريد رئيس آن مدرسه بودند و در هيجانهاى اجتماعى، به ويژه در اجراى فرامين آن عالم، نيرويى آماده به شمار مىآمدند. همچنين وقتى عالم مزبور از مدرسه بيرون مىآمد، با احاطه كردن او، هيبتى برايش فراهم مىكردند و اين امر در اطاعت حكومتىها و مردم از آن عالم بسيار مؤثر بود. طلّاب جوان با رفتن به مساجد و ساير مجامع عمومى، مثل حسينيهها و ايراد سخنرانى، نقش مهمى در ابلاغ پيام علما به مردم و تحريك هيجانات عمومى داشتند. اين امر در مشروطه و حتى پيش از آن در هيجان تنباكو به خوبى خود را نشان داد.
در دوره قاجاريه، مجالس وعظ به صورت يك سازمان مستقل اجتماعى درآمد كه عزادارى، جزو كوچكى از آن را تشكيل مىداد. مجالس روضهخوانى و وعظ از مهمترين عوامل بيدارى ملت ايران و انقلاب مشروطه به شمار مىرود. در اين مجالس، به مردم آگاهى داده مىشد و وعاظ آنها را با مشكلات سياسى موجود آشنا مىكردند. در اين مجالس، احساسات مردم با عبارات مسجّع و داراى آهنگ حماسى، تحريك مىشد و نيروى لازم براى حركت مردم به سوى تحصّنها و يا درگيرىها، فراهم مىآمد.
افزون بر آن، طبق اسناد تاريخى، مجالس وعظ تأثيرى مستقيم در تهييج احساسات و ايجاد شورشهاى عمومى داشت. روضهخوانى مىتوانست مردم را تحريك كند و حادثه مهمى بيافريند.
جمعی از جوانان دوره مشروطه تحت تأثير تبليغات غربگرايان و مدارس جديد تلاش مىكردند تا عيناً نوع نظام سياسى غرب در ايران اجرا شود.در مقابل بيشتر جوانان ايرانى به دليل حمايت از علما، تلاش كردند تا نوع حكومتى كه علما پيشنهاد مىكنند در ايران تأسيس گردد و بدينروى، به يارى علما شتافتند. جوانانى كه به حمايت از علما قيام كرده بودند در يك رده قرار نداشتند؛ برخى از آنها طلّاب جوانى بودند همانند سيدعبدالمجيد كه با شهادت خود، آتش زنه شعله انقلاب شدند. دسته ديگر از جوانان افرادى عادى مثل ستارخان و باقرخان بودند كه تنها به فتواى علماى نجف، عَلَم مبارزه را برافراشتند .در هر حال در مشروطیت شاهد توجه گروههای مرجع جامعه ایران به عنصر جوان و بالندگی جوانان هستیم.